کتاب : لَٹ خانہ
نوشتہ کار: عبداللّٰہ جان جمالدینی
جاچ: رزاق بلوچ
پروفیسر عبداللّٰہ جان جمالدینی 08-مئی-1922ء نا دے بلوچستان نا پنی آ شار نوشکے ٹی وَدی مس۔ 1932ء ئٹی او تینا بنداوی خواننگ ءِ نوشکی نا پرائمری اسکول آن سرجم کرے و تینا خواننگ ءِ مونی برجا تخسہ پد آ پشین نا سنڈیمن ہائی سکول و اوکان پد او 1941ء ئٹی اسلامیہ کالج پشاور ئٹی داخلہ ہلک و تینا گریجویشن ءِ 1945ء ئٹی سَرجم کرے۔ او نا نوشتہ کروکا کتاب آک دا وڑ ئٹ ءُ، دیہات کے غریب، بلوچستان میں سرداری نظام، لٹ خانہ و شمع فروزان۔ او 19-ستمبر-2016ء نا دے آ دا جہان آن موکل کرے۔
لٹ خانہ بلوچستان ناپت“ مطلب دا کہ یاراک نُمے آ ہچ ءُ غم ئس بیٹ اف، داسکان خاچوک اُرے۔نوشتہ کار لکھک کہ ”ننا تو ہچ ءُ دنو پروگرام ئس الو کہ نن بے غم ءُ بے کار پاننگن۔ گواچن تو دا ئس کہ نن آسراتی تا زند ءِ الاسُن غم ءُ گڑتی آن پُر انگا زند ءِ تینا کریسُن“۔
دُنکہ مالو ہیت مس کہ دا تحریک نا بنداو 1950ء ئٹ تخنگا۔ عبداللہ جان جمالدینی و اونا خُڑک ئنا سنگت کمال خان شیرانی ہرا نا ہنکین کوہِ سلیمان یعنی تختِ سلیمان نا بڑز و بالا انگا مَش تا دامان "شنہ پونگہ“ غا ئس۔ اسلامیہ کالج پشاور آن گریجویشن آن پد ہڑتوماتے اسہ جاگہ غا نائب تحصیلداری نا نوکری دُو بس۔ پنچ سال نوکری کننگ آن پد ہڑتوماک تا تینا نوکری تے تینا ہلّار ۔
دا وخت ہتم نا مد ئس گڑا اوفک و اوفتا ایلو سنگت آک شال ئنا زیبلا دھرتی ٹی کوٹی ئس بلوچی اسٹریٹ ئٹ دوئی کرسہ داڑکن کِرایہ تُوہ ئنا دہ یاپانزدہ روپئ تسرہ۔ گڑا کل سنگتاک ہموڑے جاگہی مسر۔ اوفتا دا کوٹی آن پیشن اسہ کوٹھی ئس اسکہ۔ ہرادے جنوزان نا کُڈک یا انگریزی ٹیWidows-Hut پاریرہ۔
بلوچی اسٹریٹ ئٹ ساڑی دا جنوزان نا کوٹی بلوچستان نا فکری جہد ئٹ دیہاڈی ءُ بستار ئس تخک۔
ہراتم بندغ تینا مخلوق و تینا راج ئنا شونداری نا باروٹ سوج کیک یااودے ڈیہی وجہانی حالیت آک جوزہ ایترہ گڑا او سرکار نا نوکری تے یلہ کیک و او تینے تینا مخلوق و تینا راج ئکن وخف کیک۔ گڑا ہندن دا بندغ آک ہم تینے تینا ڈیہہ و تینا راج ئکن وخف کریر و تینا آسرات انگا زند کہ نوکری ئسے نا درشم ئٹ اسکہ اودے ہلّار۔
داسہ اوفتے دا گڑتی پلویڑ کرے کہ مون مستی زند ءِ امرشون تننگے، دے تے امر مسختی ءُ وڑ ئسے ٹی تیر کننگے؟ گڑا خدائیداد خان نا سنگت ئس ہرا نا پن عبد الحلیم اسکہ او دافتا بھاز پام ءِ تخاکہ و دافتا کمک ءِ کریکہ۔ گڑا عبد الحلیم مسجد روڈ آ دافتے اسہ دکان ئس ہلک تِس۔ گڑا او دا فیصلہ کریر کہ دا دکان ٹی اسٹیشنری ئس ملِنہ اوڑٹی کاپی، قلم و کتاب تخنہ و تینا کہ خرچ و ضلورت آکو اوفتے کشینہ۔ گڑا دا دکان نا پن ءِ او "فی الحال “اسٹیشنری تخار-
ہندا دے تیٹی بلوچ راج ئنا پنی آ شاعر‘ زانت کار و سیاست کار "نوائے بلوچستان“ پنی آ اخبار نا ادیب میر گل خان نصیر و میرغوث بخش بزنجو ہم ہموڑے ساڑی اسر تو اوفک جمالدینی صاحب تون ملاقات کرسہ اودے پاریر کہ "ننا تعلیم کروکا ورناک منٹ ئسے ءُ‘ تو بائدے نمے تینا راج ئنا خذمت ءِ کروئی ءِ کہ راج ءِ و ننا بولی تے اینو بندغ نا گرج ءِ“۔گڑا او دا خذمت ءِ برجا تخسہ سہب ئتون مسجد روڈ آ فی الحال اسٹیشنری مارٹ آ ہنارہ۔ شام ئتون زوئس لٹ خانہ و گیشتر نیمروچ آ لٹ خانہ غا بسرہ گڑا اوڑے او تینا سنگت خدائیداد خان تون اوار جتا جتا انگا ناول، افسانہ و ایلو دیہاڈ نا کتاب آتا مطالعہ ءِ کریرہ۔ اوفتا خاہوت ئٹ اِرا پین بے مٹ ءُ بندغ میر نوشیروان خان و میر عبد الرحمن سمالانی ہم ہر وخت لٹ خانہ ٹی ساڑی اسر۔
وخت تدینگسہ ہراتم 1951ء نا ہُشوکا یخ ایسر مس و ہتم نا مد تینا زیبائی ءِ تالان کرے، شال ئنا ویران آ کوچہ غاک چنکا چنا تیان زیبدار مسر۔ مارچ ئنا تو ئٹ چنا تا اسکول آک ہم بناء مسر، دکان ئٹ چنا تا اِن ءُ بَر زیات مس۔ اوفتا غرض ئنا منہ گڑا دکان ئٹی ساڑی اسرک اوفتے رسینگارہ۔ گڑا خدائیداد خان دا چنا تیتون بھاز مشغولی ٹی ہیت و گپ کریکہ بس او دا پِرک آتیان تینا اُست ءِ نواریفیکہ۔ دافتیان بیدس ایلو علم ئنا شونقی آ بندغ آک دکان آ بسرہ اوفتے دا دکان آن جوانو کتاب رسینگاکہ۔ ہرافک لینن، سٹالن، اینگزو مارکس نا اسر۔ دا کتاب آتے اوفتے کن اوفتا خڑک انگا سنگت کامل القادری لاہور نا پنی آ شینکار آ ادارہ"پیپلز پبلشنگ ہاؤس لاہور“ آن شینک کریکہ۔ داکتاب آتون اوار اسہ پنی ءُ اخبار اس "اپناوطن“ ءِ ہم شینک کریکہ دا اخبار ءِ لاہور ئٹ ساڑی پوریا گِرتا اسہ گل ئس شینک کریکہ۔ دا اخبار ءِ خواننگ آن بندغ آتے اسہ فکری ءُ جہد ئسے نا آگہی و است بڈی رسینگاکہ۔
لٹ خانہ ٹی زند ئنا دِیک تدینگسہ اسہ دے ئس خدائیداد خان و ماما جمالدینی سوج کریر کہ بلوچی زبان و ادب ءِ شونداری ءُ شرحالی نا پارہ غا امر مون مستی دروئی ءِ۔ گڑا دا فیصلہ ءِ کریر کہ بلوچی بولی و ادب نا شونداری و شرحالی کن اسہ گل ئس جوڑ کروئی ءِ۔ دا گل ئنا پڑ آن اولیکو کاریم ہندا مرے کہ کل آن مست بلوچی خلقی و متکن آ شاعری تے پٹ و پول کرسہ مچ کروئی ءِ۔ گڑا اسہ دے ئس شام ئتون بلوچستان نا پنی آ شاعر گل خان نصیر نا کوٹی نا برانڈہ ٹی منہ ہم فکر ءُ سنگت آتا مجلس ئسے ٹی صلاح و مشورہ کرسہ "بلوچی زبان و ادب ءِ دیوان“ نا پن ئٹ اسہ گل ئس ٹہئفیر۔ گڑا دا انجمن نا دفتر ءِ فاطمہ جناح روڈ شال ئٹی اَڈ تسر۔ دا گل ئنا کماش (صدر) گل خان نصیرمس۔ گل خان نصیر ریاست قلات نا حکومت ئٹ پسنی و مکران ئٹ ملازم اس تو ہمو وخت آ او تینا شعر آتیان بیدس ہمو جاگہ نا مخلوق آن بلوچی شاعری تے مچ کریسس۔ ہرافتیٹی رند و لاشار نا دور ئنا شاعری تیان بیدس ملا فاضل، ملا قاسم، ملا بہادر، نور محمد و ملا ابراہیم و پین بھاز آتا شعراک نوشتہ اسر۔
وخت تدینگسہ ئس کامل القادری اسہ دے ئس لٹ خانہ نا باتی تیکن ہیلکاری مجلس (اسٹڈی سرکل) ئس اڈ تس۔او مارکس، ایگلز نا کمیونسٹ مینی فیسٹو ءِ کشا و اوفتے خوانفسہ بنفے۔ داکان پد او باقاعدگی ئٹ مارکسی فلسفہ نا خواننگ ءِ بنا کریر۔ہندا ڈول ئٹ پین چندی کتاب و نوشت آک اوفتا خواننگ ئٹی بننگ اسر۔گڑا اوفتا دیمروی پسندی و ادب اوفتا سوچ ءِ ہمرنگ بدل کرے۔ راجی بریبری، بندغ دوستی و لس و شیف تپہ نا بندغ آتون سنگتی، تیوی انسانیت نا زبان، مذہب و نسل ءِ جوان سر پند مننگ و کل خلقت نا دود و ربیدہ و رواج آتے شرف ءُ عزت تننگ اوفتے کن المی ئس۔زند ئنا گواچنی دروشم کرار کرار آ اوفتا مون آ درشان مننگ ئس۔مارکسسٹ لٹریچر نا خواننگ اوفتے سوشلزم نا نظریہ ءِ سرپدی نا بنداو آ قبول کننگ کن کمک کرے۔ ہندا نا سوب آن اوفک سویت یونین و ایلو سوشلسٹ ملک وسیاسی تحریک آتا مخ تف و ہم کوپہ جوڑ مسر۔
لٹ خانہ اوفتیکن فکری و سیاسی درسگاہ ئسے نا کاریم ءِ کرے و شعوری فکری رد ئٹ اوفتے راہ بلدی ہندا پڑ آن رسینگا۔ اوفتا وسیلہ ئٹ لٹ خانہ نا دا فکری تحریک بھاز ترندی ٹی بلوچستان نا ورنا تیٹی تالان مرسہ کرے۔ ہندا فکری تحریک نا سوب آن ہمو غٹ مخلوق ہرافک سیاست تون سیالی تخارہ اوفک لٹ خانہ و اونا باتی تا پارہ غا سر ہلکر۔ دن پانننگ رد مفرو کہ لٹ خانہ بلوچستان ئٹی اسہ مقناطیس ئسے نا وڑ ئٹ علمی ،ادبی،سیاسی، فکری و شعوری بنداو آ مخلوق ءِ تینا پارہ غا چکّا۔
